Geschiedenis
De geschiedenis van de Bornse Synagoge
De Bornse Synagoge
De sjoel is een eenvoudige synagoge, ook wel ‘huis van samenkomst’ uit 1843. Achter de synagoge bevindt zich een bron. Een voorwaarde was dat een synagoge werd gebouwd op een plek waar levend water is.
In 1895-1897 volgde een nieuwe joodse school, met daaraan verbonden de woning van de leraar. Daar heeft de jodenmeester (chazzen) Migchael Mogendorff gewoond. Hij was tevens voorganger van de gebedsdiensten in de synagoge. Tussen synagoge en school verrees, in 1935, het rituele badhuis, de Mikwe. Daarmee was in alle behoeften van een religieus centrum voorzien.
Het opschrift op het eikenhouten bord met loden letters aan de gevel, is een in Hebreeuwse letters geschreven tekst uit de Bijbel: Hoe goed zijn uw tenten, Jacob, uw woningen Israël.
Met Jacob en Israël wordt de derde aartsvader bedoeld, maar waarschijnlijk wordt hier ook verwezen naar een andere persoon …. ..
Salomon Jacob Spanjaard
Oorspronkelijk kwamen veel Joodse mensen uit Duitsland. Ze waren arm tot zeer arm. Rond 1800 trok de joodse jongeman Salomon Jacob (1783-1861) van het Duitse Bodendorf bij Remagen naar Nederland. Hij was marskramer en handelde in van alle en nog wat. In Borne kwam hij regelmatig op bezoek bij de familie Van Gelder. Knap was hij niet. Zijn oog stond wat verkeerd in de kas, wat hem de bijnaam Sally Eenoog bezorgde. Het weerhield de dochter van Van Gelder, Sara, er niet van om verliefd op hem te worden en met hem te trouwen. In 1812 nam hij de naam Salomon Jacob Spanjaard aan. Het echtpaar kreeg in totaal 15 kinderen, waarvan er 9 in leven bleven.
Spanjaard was een man met een bijzondere handelsgeest. Hij stond toen ingeschreven als winkelier, ‘inlands kramer’ (straatventer), en koopman. Rond 1850 exploiteerde hij al 50 handweefgetouwen in een pand aan de Aanslagsweg. Daarnaast had hij als fabrikeur nog een paar honderd huiswevers in dienst. In korte tijd groeide zijn fabriekje uit tot een van de grootste textielfabrieken in Twente. Hij en zijn nakomelingen hebben als eigenaren van de firma Spanjaard een grote invloed gehad op de Bornse samenleving.
Salomon Spanjaard zorgde ervoor dat er structuur kwam in de Joodse gemeenschap. Het aantal Joodse inwoners was gegroeid en er werden erediensten gehouden in woonhuizen, o.a. van Jacob van Gelder. Salomon besloot dat er een eigen gebedsruimte moest komen. Hij zorgde zelf voor het ontwerp van een nieuwe synagoge.
Hij leende renteloos geld bij de protestantse fabrikeur Lammertink en er kwam via giften geld binnen vanuit de Joodse gemeenschap. Ook waagde hij het om bij de koning aan te kloppen voor subsidie en die kreeg hij. Honderd gulden en als hij nog meer nodig had, dan moest hij het jaar daarop maar weer een verzoek indienen. Dat heeft hij tot vier keer toe gedaan. De bijeengebrachte gelden en deze vierhonderd gulden waren voldoende om de synagoge te bouwen. Deze werd in 1843 ingewijd.
Interieur
De mannen hadden hun zitplaatsen op de begane grond en de vrouwen konden plaatsnemen op het balkon. Dit heeft niets te maken met discriminatie van de vrouw, want binnen het Jodendom heeft men groot respect voor het belang van haar rol als echtgenote, moeder en huisvrouw en voor de spirituele invloed die de vrouw op haar familie heeft.
Voorin de synagoge bevond zich de Aron Hakodesj, de Ark of kast met gordijnen afgesloten, waarin de gebedsrollen, met de tekst van de Thora, werden bewaard. De Ark stond met de achterkant tegen de muur aan de oostzijde, zodat de bezoekers tijden s de diensten hun blik altijd in de richting van Jeruzalem hadden.
Uit de Thora werd voorgelezen vanaf een verhoging, de Bimah. De tekst werd niet aangeraakt met de hand, maar werd tijdens het voorlezen gevolgd met een aanwijsstokje met daaraan een handje, ook wel jadje genoemd.
In de synagoge (huis van samenkomst -Grieks-) hebben de joodse inwoners van Borne gedurende honderd jaar hun erediensten gehouden.
De oorlog van 1940-1945
Na 1940 veranderde alles. Vanaf einde 1942 werden alle niet-ondergedoken Joden, 117 in totaal, weggevoerd, van de 90-jarige Izak Zilversmit tot de 2-jarige Julius Franken. Ze werden merendeels naar Sobibor vervoerd en vergast. 77 Bornse Joden trof dit lot. Er keerden 4 Joden naar Borne terug, de anderen vertrokken naar elders, o.a. naar Israel. De synagoge werd na precies 100 jaar gesloten. De Joodse inwoners van Borne worden herinnerd door de ‘herinneringsstenen’ (Stolpersteine of struikelstenen) die voor hun voormalige woonhuizen in de stoepen zijn ingemetseld.
Door de tragische gebeurtenissen tijdens de tweede wereldoorlog bleek er na 1945 in Borne een te kleine joodse gemeenschap overgebleven te zijn om gebruik van de synagoge en aanpalende gebouwen volgens de oorspronkelijke bedoelingen te kunnen voortzetten. volgens joods gebruik moeten er minimaal tien volwassen mannen aanwezig zijn om een volledige eredienst volgens de
wet te laten plaatsvinden. In 1984 nam de gemeenteraad van Borne het besluit om het gebouw aan te kopen en te laten restaureren. De synagoge werd een Rijksmonument en kreeg de bestemming van cultureel centrum. Om deze nieuwe bestemming te realiseren kwam werd in 1986 de Stichting Cultureel Podium Bornse Synagoge opgericht. In 2004 werd de Stichting Gebouw de Bornse Synagoge opgericht om dit monument te kunnen onderhouden.
Op dit moment vinden er in de synagoge exposities plaats en worden er zeer regelmatig concerten, lezingen en cursussen georganiseerd.
Het synagogecomplex is door zijn volledigheid, in Nederland uniek en is een Rijksmonument.
Zie ook de volgende links:
https://www.entoen.nu/nl/overijssel/twente/borne
http://marceltettero.nl/tubantia01/Joods.html
http://www.historien.nl/joodse-fabrikantenfamilie-spanjaard/
Borne – Joods Cultureel Kwartier (jck.nl)
http://transisalania.blogspot.nl/2010/05/naar-engeland-en-stolpersteine-in-borne.html
School met leraarswoning
